.
Kolonisering, een begripsverheldering
De Leuvense Letterenfaculteit waaraan ik goede herinneringen
bewaar, geeft tegenwoordig het tijdschrift Uit het Erasmushuis uit.
Daarvan viel in mijn brievenbus juist een nieuw nummer, gewijd aan ‘kolonialisme
revisited’. Goed Nederlands, het soort waarvan de finesses in het genoemde
Erasmushuis in mijn tijd nog onderwezen werden, zou daar gezegd hebben: ‘terug
naar (het) kolonialisme’ (zie ‘Terug naar Oosterdonk’, het Vlaamse antwoord op ‘Brideshead
Revisited’). Maar goed, het is best lezenswaard en erg representatief voor de
vandaag verplichte mening over het onderwerp, dus we zullen er de komende weken
dieper op ingaan. Er is nood aan puntjes op de i in het gebruikelijke
postkoloniale vertoog.
1.
Wat is een kolonie?
(Doorbraak, 6 mei 2020)
Een ‘kolonie’ is oorspronkelijk een volksplanting die een
beoogd gebied komt ontwikkelen (‘colere’: telen, cultiveren), althans zoals de betrokken
bevolking het begrip ‘ontwikkelen’ begrijpt. Dat gebeurt niet uit deernis omdat
dat gebied er zo troosteloos bijligt, maar omdat de betrokken bevolking of de
maatschappij die hen uitzendt, er voordeel wil uithalen. Dat kan het uitbaten
van goederen uit of in het koloniegebied zijn, maar oorspronkelijk toch de
verlichting van de bevolkingsdruk in een overbevolkt geworden brongebied. Als
de kolonie reeds bevolkt was, worden de oorspronkelijke bewoners
tweederangsburgers, wat soms weinig meer dan symbolisch kan zijn (zoals de
staart die de Chinezen onder het Mantsjoe-bewind moesten dragen) maar ook
slavernij kan betekenen (Carthago na de Romeinse verovering), verbanning, of
zelfs uitroeiing. De Duitse verovering was in het Westen louter een bezetting,
terwijl het oosten de levensruimte voor Duitse kolonisten moest worden, met een
ondergeschikte rol voor de Slaven en uitroeiing voor de Joden.
‘Koloniseren’
overlapt met ‘veroveren’ maar is niet hetzelfde. De eerste mensengemeenschap
die uit Oost-Afrika naar Jemen trok, koloniseerde dat gebied maar veroverde het
niet op iemand; en idem voor de oerbewoners van Oceanië en Amerika. Tijdens de Europese
kolonisering in andere werelddelen werden ook louter economische wingewesten,
die uitgebuit werden maar geen stelselmatige volksplanting kenden, eveneens ‘kolonie’
genoemd, bijvoorbeeld India (waar het Britse bewind uit een louter
handelsrelatie gegroeid is) in tegenstelling met de Amerikaanse
bevolkingskolonies. Ook zonder volksplanting kon men daar van koloniseren
spreken, namelijk omdat “de kolonisator zijn taal, godsdienst, rechtssysteem,
economisch systeem, ethische en ideologische overtuigingen opdrong aan de
oorspronkelijke bevolking”.
Moederland
Men spreekt maar van een kolonie zolang er een band blijft
met het ‘moederland’. Carthago werd niet vanuit Fenicië bestuurd, maar hield er
contact mee en behield eeuwenlang dezelfde taal en godsdienst. Kolonies die
door Griekse steden gesticht waren, behielden vaak lang nog een band met de
moederstad ook al waren zij zelfbesturend, bijvoorbeeld door alleen nieuwkomers
uit de moederstad als staatsburger te aanvaarden. In de voortijd was de staat
van kolonie echter slechts een overgangsfase: het moederland werd gaandeweg
vergeten. We mogen aannemen dat de eerste landverhuizers van Oost-Afrika naar
Jemen na enkele generaties alle herinneringen aan hun moederland verloren waren.
Ik herinner me een toespraak van een ANC-vertegenwoordiger
in de tijd van de Apartheid, die dat bewind (en dat van Rhodesië/Zimbabwe na de
‘eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring’) als een ‘kolonialisme van het nieuwe
type’ beschreef, namelijk ‘omdat de band met het moederland doorgesneden is’. Maar
vóór de uitvinding van de moderne staat was dat de normale evolutie van een
kolonie: zij groeide weg van haar moederland, vaak met als breukmoment een
periode waarin dat zelf veroverd werd, zoals toen de Zuid-Amerikaanse landen
hun vrijheid grepen zodra Spanje zelf door Frankrijk bezet werd. Soms is zulk
een bezetting zelfs oorzaak van een volksverhuizing, zoals die van een aantal
Germaanse stammen die, opgejaagd door de Hunnen, hun moederland kwijt geraakten
en dan maar een deel van het Romeinse rijk gingen veroveren. Die ‘Germaanse
volksverhuizingen’ worden hier nochtans als eerste kolonisering genoemd.
Niet-Europees kolonialisme
Een echte kolonisering was de degene die ons tijdschrift als
tweede vermeldt: die door ‘de mohammedaanse Berbers in Spanje’. Weliswaar wordt
dat gevolgd door het oude smoesje dat ‘er in Al-Andalus een grote
verdraagzaamheid van de islam tegenover de andere godsdiensten blijkt geweest
te zijn’, een verplicht nummertje. Maar
we kunnen alvast de Reconquista als een antikoloniale strijd kenmerken;
een eretitel.
De verovering van en volksverhuizing naar Mexico door de uit
Utah stammende Azteken beantwoordt helemaal aan de definitie van kolonisatie,
compleet met de wrok bij de inheemsen die hen met de Spanjaarden deed
collaboreren. Maar wie het begrip ‘kolonialisme’ tot een Europese onderneming
wil verengen, vindt zelfs in de Europese geschiedenis elementen die het
voorgeschreven denkspoor in nevel dompelen.
De 20ste eeuw bevat enkele extreme voorbeelden,
vooral het begin van een Duitse volksplanting in Polen in 1940-44, maar ook
omgekeerd de verdrijving van de Duitsers uit Sudetenland en het echte
Oost-Duitsland. Maar dezelfde vestiging en daarna de verdrijving van talloze
settelaars vond evenzeer plaats in Mantsjoerije, namelijk uit het overbevolkte
Japan. En het gaat veel verder terug, zoals de Duitse Unterwanderung van
wat Oost-Pruisen zou worden. (Ook Vlamingen volgden de lokroep: ‘Naar Oostland
willen wij varen’.) Of de Bantoe-verovering van oostelijk Zuid-Afrika ten
nadele van de Khoisan-volkeren. Daardoor had Nelson Mandela als Bantoe zulke
typische bolle wangetjes van de Khoisan, en heeft zijn taal (Xhosa) de
click-klanken van de Khoisan geïntegreerd.
De huidige Indo-Europeessprekende volkeren van
Europa deden hier als veroveraars uit Rusland een kleine vijfduizend jaar
geleden aan gewelddadige bevolkingsvervanging ten nadele van de vorige
bevolking. Die bestond uit landbouwers die zelf ons werelddeel een paar duizend
jaar eerder vanuit Anatolië gekoloniseerd hadden, ten nadele van de oerbewoners (die zelf weer de Neanderthalers unterwandert hadden). Ja, Europa heeft een zwaar
verleden, maar niet alleen Europa. Kolonisatie is zo oud als de mensheid, en
het is tegen die achtergrond dat we het ‘kolonialisme’ moeten beoordelen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten